اصول اخلاق حرفه ای در مشاوره
۱. خودمختاری مراجع: این اصل بدین معناست که مراجع در انتخاب، ادامه و پایان بخشیدن به جریان مشاوره کاملا آزاد است و هیچ فرد حقیقی یا حقوقی نباید او را نسبت به دریافت خدمات مشاوره مجبور کند. هرچند در فرهنگ ما رایج است که معمولا والدین مراجع یا همسر وی برای دریافت خدمات مشاوره اقدام می کند و معمولا با مراجعانی روبرو هستیم که در ابتدای مشاوره یا درمان از مقاومت نسبی برخوردارند.
دراینجا شایسته است این سئوال مهم مطرح گردد که: «آیا در شرایط تنش زا و زمانی که فرد درگیر مشکلات متعددی است آیا وی به تنهایی قادر به تشخیص تصمیم درست مبنی بر استفاده یا عدم استفاده از خدمات مشاوره ای است؟». به ویژه زمانی که حتی از سوی اطرافیان مورد تمسخر، طرد یا سایر مصادیق سوء رفتار قرار گرفته است. بطور حتم پاسخ، منفی است و ما شاهد نتایج بسیار اسفناکی برای آن دسته از افراد هستیم که در چرخه رفتارهای معیوب خود گیر کرده اند و قادر به کمک گرفتن از دیگران نیستند و به بیان بهتر هنر کمک خواستن را بلد نیستند. به نظر می رسد برای تضمین سودمندی خدمات مشاوره ای بهتر باشد که فرهنگ کمک رسانی بیش از پیش مورد تبلیغ و اشاعه قرار گیرد و همگان نسبت به دریافت خدمات یاورانه مورد ترغیب واقع شوند.
اصل خودمختاری بدین معناست که صرفنظر از هرگونه شرایطی که مراجع درگیر آن است هیچ فردی نباید وی را در ارتباط با تغییر در شرایط اضطرار قرار دهد. مراجع بایستی فرصت تفکر و تصمیم گیری را برای خود خلق کند و ما روان شناسان و مشاوران مهم تر از نقش حرفه ای دارای نقش انسانی و یاورانه هستیم و می توانیم با ثبات در رفتارهای مثبت خودمان در موقعیت های مختلف زندگی مبلغ خوبی برای گرایش افراد به استفاده از خدمات حرفه ای باشیم.
- سودمندی:این اصل از اصول اخلاق حرفه ای بدین معناست که تمام فعالیت ها و خدمات مشاوره ای بایستی در جهت خیر و صلاح مراجع باشد و هرگز نبایستی نسبت به آنچه که در جهت رشد و شکوفایی مراجع است کوتاهی کرد. اصولا مشاوران نیاز دارند که به تمام رفتارهای خودشان نظارت داشته باشند تا از تاثیری که بر مراجع خود می گذارند آگاه باشند. از این جهت ارزش های مراجع، باورهای او نسبت به موضوعات اساسی زندگی و تصمیمی که در نهایت اتخاذ می کند به ارزش ها و باورها و تصمیم های مشاور ارجحیت دارد. وظیفه ما این نیست که بطور بیمارگونه مراجع را وادار به پذیرش پیشنهادات، توصیه ها یا تکالیف خودمان کنیم بلکه وظیفه ما معرفی مناسب ترین نقشه راهبردی است و اینکه وی را ترغیب به انجام دادن و قرار گرفتن در مسیر جدیدی کنیم که برایش تضمین کننده سلامتی و شکوفایی است.
از سوی دیگر متخصص حرفه یاورانه زمانی می تواند از سودمندی خدمات خود مطمئن باشد که شرایط استاندارد ارائه خدمات مشاوره ای را داشته باشد. این شرایط در سایر اصول اخلاق حرفه ای مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
- رازداری:در مشاوره بایستی مراجع را نسبت به محرمانه بودن آنچه بین طرفین رد و بدل می شود آگاه کرد. این وظیفه مشاور است که به صراحت درباره رازداری صحبت کند زیرا بیان رازداری گام مهمی در اعتماد سازی و پایه ریزی ارتباط مشاوره ای است. از این جهت کافی نیست که مراجع می داند نزد چه کسی مراجعه کرده است و معمولا در جامعه این باور عمومی وجود دارد که پزشک یا درمانگر، امین مردم است. بسیاری از مراجعان نیاز به شنیدن درباره محرمانه ماندن اطلاعات شخصی خود دارند و این موضوع باعث برداشتن گام های جدی در مشاوره از سوی آنان می شود. با این وجود چالش برانگیز ترین مساله در بحث رازداری «نسبی بودن» آن است. یعنی نمی توان به مراجعی که هنوز از مسائل خود صحبت نکرده است تضمین داد که تمام مطالبش نزد ما باقی خواهد ماند. زیرا به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست که مراجع چه اطلاعاتی ارائه خواهد کرد. به این موقعیت ها «مصادیق افشاء» یا عدم رازداری گفته می شود و بایستی نسبت به آن با دقت کامل برخورد کرد
البته به نظر می رسد گفتن جمله: «من مشتاق شنیدن حرف های شما هستم. همچنین رازدار صحبت های بیان شده هستم و مسائلی که درباره آن سخن می گویید همینجا نزد ما باقی خواهد ماند جز زمانی که یک خطر جدی وجود داشته باشد»،برای آگاهی مراجع از وجود خط قرمزهایی درباره رازداری کافی باشد و نباید بیش از این موضوع عدم رازداری احتمالی را گسترش داد. با اینکه در نظر بسیاری از افراد بیان همین یک جمله هم می تواند بیانگر عدم اعتماد به مشاور باشد ولی چاره ای جز این نیست. زیرا طبق تجربه با اطلاعاتی رویارو خواهید شد که آرزو می کردید ای کاش از قبل این جمله را گفته بودید!. در ادامه موارد نقض رازداری ارائه خواهد شد که اقدامات مرتبط با آن یا از طریق قیّم حقیقی و حقوقی مراجع است و یا در صورت وجود محدودیت های جدی مانند در معرض خطر قرار گرفتن مراجع و بالارفتن احتمال آسیب، از سوی خود مشاور صورت می پذیرد. این موارد عبارتند از: رضایت و اعلام مراجع مبنی بر افشاء، وجود خطر بیماری مسری خطرناک مانند: ایدز، وجود خطر خودکشی یا دیگرکشی، عضویت در باندهای مخرّب، عدم توانایی از دفاع حقوق خود هنگام در معرض قرار گرفتن سوء استفاده های جنسی، مالی یا الزام ثبت اطلاعات در پرونده، وجود شرایط کمک گرفتن از ناظر، شرکت در همایش ها و سمینارهای ملی یا بین المللی با شرط محرمانه بودن هویت مراجع، شکایت فردی از مراجع و نامه دادگاه مبنی بر ارائه تشخیص حرفه ای و در نهایت شکایت مراجع از مشاور و ایجاد شرایط دفاع از حقوق شخصی.
- صلاحیت حرفه ای:یکی از اصول اخلاق حرفه ای بحث صلاحیت حرفه ای مشاور است. در این ارتباط متخصصان حرفه های یاورانه تاکید می کنند که احراز صلاحیت بایستی از سوی سازمان نظام روان شناسی و مشاوره هر کشور باشد و فرد باید درجات علمی، عملی و اخلاقی مشخصی را احراز کند. حداقل درجه علمی مورد نیاز برای ارائه خدمات مشاوره ای، کارشناسی ارشد است و بدیهی است که فرد زمانی می تواند اقدام به انجام موفقیت آمیز جریان مشاوره کند که دوره های تمرین و کارورزی را به خوبی سپری کرده باشد. به لحاظ اخلاقی هم سازمان های مربوطه تنها نظام نامه اخلاقی را به فرد گوشزد می کنند که تخطی از آن باعث محرومیت از ارائه خدمات مشاوره ای می شود. در کنار آن نظارت نه چندان قوی بر کار روان شناسان و مشاوران وجود دارد.
با این وجود مساله اصلی در این اصل اخلاق حرفه ای این است که نه داشتن مدرک کارشناسی ارشد و دکتری می تواند ملاک نهایی احراز صلاحیت باشد، نه گذراندن دوره های کارورزی متعدد و اعتقاد به نظام نامه اخلاق حرفه ای سازمان نظام روان شناسی و مشاوره. بلکه این موارد تنها پیش شرط ارائه خدمات حرفه ای محسوب می شود و سلامت آن در گرو تمرین آگاهی لحظه به لحظه است.
۵. خودارتقایی:منظور از خودارتقایی در مشاوره و روان درمانی این است که متخصص حرفه های یاورانه بایستی در ابعاد مختلف اقدام به رشد ویژگی هایی مشخص کند. این ابعاد مختلف عبارتنداز: رشد علمی و شخصیتی. رشد علمی در گرو مطالعه منظم و همیشگی، شرکت در کارگاه های مرتبط با زمینه شغلی، تبادل اطلاعات با همکاران و ادامه روند یادگیری متون روان شناسی و مشاوره است. رشد شخصیتی نیازمند نظارت دائمی بر خود در زمینه های متعدد است که مهم ترین آن مدیریت روابط محسوب می شود.
از طرفی دیگر نیاز به حمایت و نظارت از سوی سرپرست مساله ای است که بسیار اندک بدان توجه شده است. متاسفانه در کشور ما بسیاری از روان شناسان و مشاوران تنها در اخذ پروانه فعالیت تخصصی به سرپرست معرفی می شوند و این موضوع جزء روند اداری آن محسوب می شود ولی بعد دریافت پروانه فعالیت تخصصی دیگر بحث نظارت حرفه ای کمرنگ می شود. درحالی که بخاطر پیچیدگی مسائل مراجعان از یک سو و عدم تکمیل مهارتهای مورد نیاز برای مشاور کارآمد شدن از سوی دیگر نیاز جدی به ارتباط با سرپرست وجود دارد.
موضوع نهایی در خودارتقایی ممنوعیت ادعاهای بی اساس درباره توانایی های فردی است. مواردی چون تبلیغات گزاف درباره بنیانگذاری تکنولوژی شکوفایی یا همزمان درمانگر حیطه های متعددی چون اعتیاد و ازدواج و اختلالات رفتاری کودکان و بودن جز گمراهی مراجعان و خسارت های ناشی از آن چیزی در بر نخواهد داشت.
- ممنوعیت روابط دو یا چند گانه:منظور از روابط دو یا چند گانه این است که مشاور حین جریان مشاوره بطور موازی درگیر ارتباط دیگری با مراجع شود. این ارتباط می تواند توافق در شراکت مالی، ارتباط دوستی، ارتباط آموزشی و… باشد. از آنجا که ارتباط بین مشاور و مراجع از ابتدا ارتباطی نابرابر و قدرت در دست مشاور است، ممکن است که وی از جایگاه خود سوء استفاده کند و با رفتارهای جدیدی که از خود بروز می دهد زمینه انحراف در جریان مشاوره را ایجاد کند. از این جهت بمنظور پیشگیری از بروز هر گونه آسیب روانی به مراجع و جلوگیری از به انحراف کشیده شدن ارتباط مشاوره ای، داشتن رابطه دو یا چند گانه مردود و ممنوع است.
در ارتباط با رد روابط دو یا چند گانه توافق کلی بین متخصصان وجود ندارد و تنها زمینه ای که همگی بر ممنوعیت آن اذعان دارند داشتن ارتباط جنسی با مراجع است. بدیهی است که مشاور باید طبق قوانین اصول اخلاق حرفه ای سازمان روانشناسی و مشاوره کشور خود که مطابق فرهنگ جامعه تدوین می شود عمل کند و هرگونه تخطی از آن با محدودیت یا لغو پروانه کار همراه است.
- ارجاع: یکی از اصول اخلاق حرفه ای، معرفی کردن مراجع نزد متخصص دیگر بمنظور حل و فصل مشکلاتی است که برای آن مراجعه کرده است. ارجاع از جمله مسائلی است که متاسفانه کمتر از سوی مشاوران و درمانگران اتفاق می افتد و مهم ترین علت آن موضوع «تداخل نیاز» است که در انتها بدان اشاره می شود. مصادیق ارجاع عبارتند از: ترجیح مراجع به تغییر مشاور به لحاظ سن، جنسیت، میزان تحصیلات و درجه مذهبی بودن، عدم هماهنگی در زمان (که مراجع باید با زمان حضور مشاور هماهنگ شود)، ماهیت متفاوت مشکل، بروز وابستگی شدید بین مشاور و مراجع، عدم توافق بر سر برخی تصمیم ها و یا تفاوت ارزشی و بروز شرایط ویژه (مانند بیماری یا مهاجرت).
نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که ارجاع از مصادیق افشاء نیست. بمنظور پیشگیری از اتلاف وقت مراجع و جلوگیری از هزینه های اضافی وی بایستی با درباره انتقال اطلاعات به متخصص بعدی گفتگو کرد. یعنی تنها بدین خاطر که مراجع راضی به ادامه جریان مشاوره نزد متخصص دیگر شد، نمی توان اطلاعات محرمانه اش را بدون هماهنگی در میان گذاشت. از این جهت مشاور باید هنگام معرفی مراجع حتما از وی درباره مطالبی که می خواهد منتقل کند، بپرسد و رضایت آگاهانه او را جلب کند. از این جهت بطور دقیق باید بداند که کدام بخش از اطلاعات مراجع را می تواند بگوید و کدام بخش را حق ندارد بازگو کند.
نکته مهم دیگری که در این ارتباط وجود دارد بحث صلاحیت متخصص دوم است. روان شناسان و مشاوران بایستی از صلاحیت علمی و اخلاقی متخصصی که مراجع را به وی ارجاع می دهند کاملا مطمئن باشند زیرا شتابزدگی در این موضوع ممکن است نتایج جبران ناپذیری داشته باشد.
- مسئولیت پذیری: به لحاظ اخلاقی مسئولیت جریان مشاوره با فرد روان شناس یا مشاور است. مواردی اعم از زمان ملاقات، مکان ملاقات، تعداد جلسات، وظایف طرفین و تعیین اهداف مشاوره همگی بایستی به روشنی برای مراجع توضیح داده شود. همانطور که پیشتر اشاره شد مشاور باید صادقانه تلاش کند که تنها در جهت خیر و صلاح مراجع حرکت کند و هیچ چیزی او را از ارائه خدمات ارزشمند و موثر باز ندارد.
در این ارتباط بایستی بین مسئولیت اخلاقی جریان مشاوره و مسئولیت عملی آن تفاوت قائل شد. مسئولیت عملی متمرکز بر موضوع نتیجه گیری از شرکت در جریان مشاوره است که یا بر پیشگیری از طریق توانمند سازی مراجع و یا درمان از طریق ارائه راه حل ها و تقویت مهارتهایی مشخص متمرکز است. در این زمینه تمام مسئولیت مشاوره با فرد متخصص نیست و بایستی مراجع را آگاه ساخت که مهم ترین اصل مشاوره «تلاش هایی است که مراجع باید برای بهبودی اش انجام دهد». به نظر می رسد یکی از خطاهای بزرگ برخی از مشاوران این باشد که مراجعان را افرادی وابسته و کودک صفت پرورش می دهند.
- عدم پذیرش هدیه: عدم پذیرش هدیه نیز یکی از اصول اخلاق حرفه ای است که رعایت آن موجب پیشگیری از بروز مسائل حاشیه ای در مشاوره می شود. از آنجا که برای متخصصان حرفه های یاورانه دستمزد مشخصی از سوی سازمان نظام روان شناسی و مشاوره تعیین شده است همه ملزم به رعایت آن هستند و هرگونه انتظار دیگری از مراجعان ممنوع است و باید تا جایی که امکان دارد از پذیرش آن صرفنظر کرد. از طرف دیگر هدیه دادن، ریشه در فرهنگ جامعه دارد و نوعی قدردانی و ارزش گذاری مثبت از خدماتی است که مراجع دریافت کرده است. به ویژه در بافت خدمات روان شناختی و مشاوره ای که با بهبودی فرد و رهایی از مشکلات روانی سروکار دارد. در اینجا بخاطر چند بعدی بودن موضوع، لحاظ کردن نکات اساسی زیر ضروری ضروری است:
– آیا پیشنهاد هدیه با نوع خدمتی که مشاور ارائه کرده است هماهنگی دارد؟
– آیا پذیرش هدیه منجر به ادامه ارتباط مشاوره ای در خارج از چارچوب اصلی و انحراف آن میشود؟
– آیا پیشنهاد هدیه با فرهنگ حاکم هماهنگ است؟ یا رد آن منجر به زیر پا گذاشتن اصول اخلاقی می شود؟
– آیا پذیرش هدیه با قوانین سازمانی که مشاور در آنجا مشغول به فعالیت است همخوانی دارد؟
– آیا پذیرش هدیه بخاطر در نظر گرفتن وضعیت روانی مراجع بوده است یا تداخل نیاز مشاور؟
